بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، بەگوێرەی ئاماری پەیمانگەی واشنتن، لە دانوستانە باڵاکانی فەرەنسا، ئەڵمانیا و بەریتانیا کە لە ٢٦ی ئاب لە ژنێڤ بەڕێوەچوو، دووپاتیان لەو هۆشدارییە کردەوە کە پێشتر بە ئێرانیان دابوو: "ئێمە ئامادەین و زەمینەی یاسایی ڕوونمان هەیە بۆ پابەندنەبوونی ئەنجومەنی ئاسایشی ئێران لە پابەندنەبوونی بە ئەرکەکانی بە پێی ڕێکەوتنی ئەتۆمی بە پێی بڕیارنامەی ٢٢٣١ (٢٠١٥)، ئەگەر تا کۆتایی چارەسەرێکی دڵخۆشکەر نەگەیشتبێتە دەست لە مانگی ئابدا، کە دەبێتە هۆی چالاکبوونی میکانیزمی گەڕانەوەی خێرا، کە لە میدیاکاندا بە میکانیزمی دەستپێکەر ناسراوە”. هەڕەشەی سەپاندنەوەی سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان کە نزیکەی دە ساڵە لە ژێر یاسای  ڕێکەوتنی ئەتۆمیدا ڕاگیرابوو، لەم دواییانەدا گرنگییەکی سیاسی و ڕەمزی گەورەی بۆ تاران وەرگرتووە. بە دەگمەن ڕۆژێک تێدەپەڕێت کە بەرپرسانی دیاری ئێران ڕەخنە لە بیرۆکەی سەپاندنەوەی ئۆتۆماتیکی سزاکان نەگرن.

شایانی باسە کە ئەم گرژییە لە ڕووی ستراتیژییەوە بۆ تاران نامۆیە، بە تایبەت لە گەڵ پێداگری ڕواڵەتی ئەورووپا لە سەر جێبەجێکردنی ئەم ڕێوشوێنە. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە ئێران زیادەڕەوی دەکات بۆ پاساوهێنانەوە بۆ ئەو کارەی کە ئامادەکاری بۆ دەکات، کە بریتییە لە کەمکردنەوەی هاوکارییەکانی لە گەڵ پشکنەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی، تا ئەو ڕادەیەی تەنانەت باس لە ڕاگرتن یان کشانەوە لە پەیماننامەی قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی دەکات.

لێرەدا پرسیارێکی بنەڕەتی دێتە ئاراوە: چالاککردنی میکانیزمی دەستپێکەر لە چوارچێوەی  ڕێکەوتنی ئەتۆمیدا ڕەنگە چ کاریگەرییەکی ڕاستەقینە لە سەر ئابوری ئێران و چالاکییە ئەتۆمییەکانی هەبێت؟

میکانیزمی دەستپێکەر و داهاتووی ڕێکەوتنی ئەتۆمی

بە پشتیوانی بڕیارنامەی ٢٢٣١ی ئەنجومەنی ئاسایش، ڕێکەوتنی ئەتۆمی ٢٠١٥، سزاکانی سەپێندراوی بە پێی بڕیارنامەکانی ١٧٣٧، ١٧٤٧، ١٨٠٣ و ١٩٢٩ ڕاگرت، بەڵام ڕێکەوتنەکە مەرجی ئەوەی دابوو کە چین، فەرەنسا، ئەڵمانیا، ڕووسیا یان بەریتانیا دەتوانن سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش ئاگادار بکەنەوە کە ئێران پێشێلکاری ئەتۆمی کردووە. یەکەمین ئیدارەی ترەمپ لە ساڵی ٢٠٢٠ هەوڵیدا میکانیزمی دەستپێکردن چالاک بکات، بەڵام ئەنجومەنی ئاسایش ڕایگەیاند کە واشنتن ئەم دەسەڵاتەی لەدەستداوە، چونکە دوو ساڵ پێشتر لە ڕێکەوتنی ئەتۆمی کشاوەتەوە.

سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان سنوردارکردنی بە سەر ئێراندا سەپاند، لەوانە گەمارۆی چەک بە سەر ئێران، بەستنی سەروەت و سامان بە سەر زۆر کەس و لایەن، لەوانەش سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی و کۆمپانیای کەشتیوانی ئێران، هەروەها قەدەغەکردنی مامەڵە بازرگانی و داراییەکانی پەیوەست بە بەرنامە ئەتۆمی و مووشەکییەکانی ئێران. هاوکات لە گەمارۆکاندا بانگەوازی زارەکی بۆ بەشێک لە وڵاتان وریایی و وردی لە چەند پرسێکدا لەخۆ گرتبوو، ئەمەش وایکرد زۆرێک لە وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا و وڵاتانی دیکە هەماهەنگییەکی بەرفراوان لەگەڵ ئێران قەدەغە بکەن، لەوانەش بازرگانی نەوت.

ئایا میکانیزمی گەڕانەوەی سزاکان دەست پێدەکاتەوە؟

بە پێی مەرجەکانی بڕیارنامەی ٢٢٣١، دەسەڵاتی میکانیزمی دەستپێکردن بە تەواوی لە ١٨ی تشرینی یەکەم کۆتایی دێت، واتە هەر سکاڵایەکی فەرمی دەبێت تا کۆتایی مانگی ئاب تۆمار بکرێت. ئەم وادە زووە بە هۆی ئەو پرۆسەیە ئاڵۆزەی کە لە بڕیارنامەی ٢٢٣١دا دیاری کراوە، کە پێویستی بە ماوەی ٣٠ ڕۆژە، بە شێوەیەکی کردارییە. هەروەها ڕووسیا لە یەکەمی تشرینی یەکەمدا پۆستی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی ئاسایش دەگرێتە ئەستۆ، کە نزیکە بە دڵنیاییەوە هەڵوێستێک بۆ ڕێگریکردن لە ئەنجومەنی ئاسایش بەکاریدەهێنێت.

لە ئێستادا مۆسکۆ بڕیارنامەیەک دادەڕێژێت کە دەستپێکردنەوەی ئۆتۆماتیکی سزاکان (میکانیزمی دەستپێکردن) بۆ ماوەی شەش مانگ درێژدەکاتەوە، بەڵام ڕەشنووسەکە مەرجەکانی جێبەجێکردنی سنوردار دەکات. جگە لەوەش، ترۆیکای ئەورووپی لە وتووێژ لە گەڵ ئێران ڕایگەیاند کە هەر درێژکردنەوەیەکی لەو جۆرە پێویستی بە ئێران هەیە کە پشکنینی بێسنور لە لایەن ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمەوە قبووڵ بکات.

بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانە ناڕاستەوخۆکان لە گەڵ ئەمریکا و ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە ئێران ئەم مەرجانەی ڕەتکردووەتەوە سەبارەت بە 400 کیلۆگرامی یۆرانیۆمی پیتێنراوی 60% لە عەمبارەکەیدا، کە پێش هێرشە سەربازییەکانی تەلئەبیب و واشنتن لە مانگی حوزەیرانی ڕابردوودا کۆکرابووەوە. لە ئێستادا کاربەدەستانی ئێران بە وروژاندنی ئەو پرسەی کە ڕێکەوتنی ئەتۆمی بەسەرچووە و بەو هۆیەوە ناتوانرێت بانگەشەی بۆ بکرێت، هەوڵ دەدەن شەرعییەتی میکانیزمی دەستپێکەر کە پێدەچێت حەتمی بێت، بخەنە ژێر پرسیارەوە.

لە لایەکی دیکەوە، وا دیارە کە ئیدارەی ترەمپ ڕەنگە ڕازی بێت کە میکانیزمی دەستپێکەر لە ڕێگەی چالاککردنەوەدایە بە بێ هەوڵی ڕاستەوخۆی واشنتن. ئەم بێدەنگییەی ئەمریکا بە ڕوونی ڕۆڵی پێشەنگی وڵاتانی ئەورووپا لە گوشارخستنە سەر ئێران پیشان دەدات کە دواجار لە بەرژەوەندی ئەمریکا کۆتایی دێت. ئەورووپییەکان پیشانیان داوە کە کێشەی سەرەکی لە دۆسیەی ئەتۆمی ئێراندا هێرشەکانی ئیسرائیل یان ئەمریکا نییە بۆ سەر تواناکانی ئێران، بەڵکوو پێشکەوتنی بەردەوامی تاران بەرەو بەدەستهێنانی تەکنۆلۆژیای مەترسیدارە. لەکاتێکدا زۆرێک ڕەخنە لە تەلئەبیب و واشنتن دەگرن، شایانی باسە کە بەرلین و لەندەن و پاریس بەرپرسیارێتی دەخەنە ئەستۆی تاران.

کاریگەری ئابوری چییە؟

ئابوری ئێران لە ئێستادا بە تایبەتی لە دۆخێکی خراپدایە. کەمیی کارەبا و شەپۆلی گەرمای سەخت، دەسەڵاتدارانی ئێرانی ناچار کردووە لە زۆربەی ناوچەکانی وڵاتدا بۆ ماوەی یەک بۆ دوو ڕۆژ لە هەفتەیەکدا فەرمانگە و قوتابخانە حکومییەکان دابخەن. هەروەها کەرتی پیشەسازی وڵات ناچار بووە بەکارهێنانی وزە لە شەودا کەم بکاتەوە و ڕێگەی پێنادرێت مۆلیدە بەکاربهێنێت. هۆکارێکی دیکەی پشت داخستنی کارەبا پیسبوونی هەوایە بە هۆی بەکارهێنانی سووتەمەنی پیس بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا. جگە لەوەش کەمی ئاو وایکردووە زۆرێک لە دانیشتووانی شارەکان بە بەشەخۆراکی ئاوی خواردنەوە بخۆن و تەنانەت خۆیان لە دەستشۆردنی بەردەوام بەدوور بگرن. هەڵاوسانی بەردەوام کە بە هۆی کورتهێنانی بودجەوە درووست دەبێت، گەیشتووەتە ئاستێک کە حوومەت ڕازی دەبێت کاتێک ڕێژەی هەڵاوسان بۆ خوار لەسەدا ٤٠ دادەبەزێت.

بە لەبەرچاوگرتنی ئەم لیستەی کێشەکان، ئایا دەکرێت میکانیزمی دەستپێکردن، لێدانی کۆتایی بێت کە ئێران بخاتە سەر ئەژنۆ؟ بێگومان. بەڵام ئەو دەرئەنجامە بە هیچ شێوەیەک دڵنیا نییە. جیهان لە دوای سزا سەرەتاییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. ئێستا ڕووسیا، چین و هەندێک وڵاتی دیکە دوودڵترن لە پابەندبوون بەو سزایانەی کە لە لایەن لایەنی سێیەمەوە سەپێندراون و ئێرانیش شارەزا بووە لە دەورەدان بەو سزایانە. جگە لەوەش وڵاتانی پیشەسازی ڕۆژئاوا کە پێدەچێت پابەندی سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بن، پەیوەندییەکی بازرگانی زۆریان لەگەڵ ئێراندا نییە.

یەکێتیی ئەورووپا لە ساڵی ڕابردوودا تەنیا دوو ملیار دۆلاری لە ئێرانەوە هاوردە کردووە کە بە نزیکەیی نیوەی کاڵا و نیوەشی خزمەتگوزاری بووە، هەروەها ٥.٤ ملیار دۆلاری بۆ ئێران هەناردە کردووە کە لە سەدا ٨٠ کاڵا و لە سەدا ٢٠ی خزمەتگوزاری بووە، کە بەشێکی زۆری ئەو شتانە بوون کە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی سزاکانیان بە سەردا سەپێندرابوو. ئەمریکا ٦ ملیۆن دۆلاری لە ئێرانەوە هاوردە کردووە و ٩٠ ملیۆن دۆلاری هەناردە کردووە. تەنانەت بازرگانی تاران لەگەڵ هاوبەشە ستراتیژییەکەی، مۆسکۆ، تاڕادەیەک بچووکە. هاوردەی ڕووسیا لە ساڵی ٢٠٢٣دا ٧٠٠ ملیۆن دۆلار بووە و هەناردەکردنی یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار دۆلار بووە.

بازرگانی چین لە گەڵ ئێران پرسێکی گەورەیە. داتاکانی چین، بە تایبەت داتا ئابورییەکانی، جێی متمانە نین. کێشەکە لەوە زیاتر دەبێت کە هەردوو وڵات هەوڵدەدەن فرۆشتنی نەوتی ئێران بە چین بە نهێنی بهێڵنەوە. بەڵام داتاکانی پلاتفۆرمی WITS کە لە لایەن بانکی جیهانی، نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوی بازرگانی جیهانییەوە بەڕێوەدەبرێت، دەریدەخەن کە لە سەدا ٦٠ی هەناردەی ئێران لە ساڵی ٢٠٢٣دا بۆ چین (٢٢ ملیار دۆلار) یان وڵاتانی دیکەی دیارینەکراو (٢٥ ملیار دۆلار) بووە، لە کاتێکدا ٢٧%ی کۆی گشتی ٥٩ ملیار دۆلاری هاوردەی ئێران لەم شوێنانە بووە.

ئەگەر میکانیزمی دەستپێکردن چالاک بکرێت، ڕوون نییە کە پەکین چ هەنگاوێک دەگرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ئەم بازرگانییە. لە لایەکی دیکەوە سزاکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بازرگانی نەوت ناگرێتەوە و کۆمپانیا چینییەکان لە ئێستادا بەشێکی زۆری ئەو نەوتە ئێرانییە دەشارنەوە کە هاوردەی دەکەن. بەڵام ئەگەر کاریگەرییە لێکدانەوەکانی میکانیزمی گەڕانەوەی سزاکان بەجۆرێک بێت کە فرۆشتنی نەوتی ئێران بۆ بازاڕی چین پەک بخات (ڕەنگە لەبەر ئەوەی بانکەکان و کۆمپانیاکانی کەشتیوانی و کۆمپانیاکانی بیمە کەمتر ئامادەی ئەنجامدانی ئەو جۆرە مامەڵەیە بن لە ئەنجامی زیادبوونی فشارەکانی ئەمریکا و ئەورووپا)، ئێران ڕووبەڕووی کورتهێنانی بازرگانیی جددی دەبێتەوە و کێشەی ڕاستەقینەی دارایی حکومەتەکەی دەگرێتەوە.

واشنتن چۆن دەتوانێت ڕووبەڕووی وەڵامی تاران ببێتەوە؟

یەکێک لە بژاردەکان بریتییە لە بەکارهێنانی میکانیزمی دەستپێکەر وەکو هێڵی هێرشبەر بۆ گەڕانەوەی ئێران بۆ سەر مێزی دانوستان. لەم ڕووەوە ئەمریکا و هاوبەشەکانی دەتوانن سەرنجیان لە سەر کاریگەرترکردنی سزا سەپێندراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بێت. لە ئێستادا ئەورووپا لە دۆخێکی باشتردایە بۆ دانوستان لە گەڵ وڵاتان لە سەر ئەم پرسە، چونکە ترەمپ لە گەڵ زۆرێک لە وڵاتان لە سەر باج و پرسەکانی تر ناکۆکی هەبووە. بەڵام ڕوون نییە تا چەند ئەمریکا یان یەکێتیی ئەورووپا سزاکانی سەر ئێران لە پێشینەی کارەکانیان دادەنێن، بە لەبەرچاوگرتنی پرسەکانی دیکە لە گەڵ گرنگترین هاوبەشی بازرگانی ئێران، چین، وەک ململانێکانی ڕۆژئاوا لە گەڵ چین لە سەر کانزا دەگمەنەکان، بازرگانی و پرسەکانی دیکە.

لێرەدا پرسی ئەولەویەت زۆر گرنگە، بەو پێیەی شارەزایانی ئێران پێیان وایە تاران وەڵامی گوشارە سنوردارەکان ناداتەوە، بەڵکوو تەنیا وەڵامی گوشاری توند و بەردەوام دەداتەوە. گەڕانەوەی ئێران بۆ دانوستانە ئەتۆمییەکان لە ساڵی ٢٠١٣ لە ئەنجامی تێکەڵەیەک لە سزا تاکلایەنەکانی ئەمریکا و ڕێوشوێنی ڕۆژئاوایی دوای دەستێوەردانی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو. جگە لەوەش ئێران زۆر لە ژێر کاریگەری ترسی ئەگەری کردەوەی سەربازیی ئیسرائیل یان ئەمریکادا بوو ئەگەر بەردەوام بێت لە پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەکانی. ئەم هەڵوێستە جۆرێک لە دوو گوشاری درووست کرد که تارانی ناچار کرد لەوکاته دا دانوستان بکات و ڕەنگە ئەمڕۆش هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە.

ئەوەی ئەمڕۆ ئێران نیگەران دەکات ئەوەیە کە چالاککردنی میکانیزمی دەستپێکەر، لە گەڵ هەوڵەکانی ئەورووپا بۆ ڕازیکردنی لایەنەکانی دیکە بۆ بەشداریکردن لەو میکانیزمەدا، بە ڕوونی هاوکاری نەبوونی ئێران لەگەڵ پشکنەرە ئەتۆمییەکان پیشان دەدات. ئەمەش دەتوانێت بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بیانوویەک بۆ کردەوەی سەربازی زیاتر دابین بکات. ئەو دەنگۆیانەی لە ئێراندا بڵاوبوونەتەوە، ئەوە دەردەخەن کە باوەڕێکی بەرفراوان هەیە کە ئیسرائیل بەردەوامە لە ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە شاراوەکان لە قوڵایی ناوخۆی ئێران و ئەگەری هەیە ململانێیەکی تەواو بە بێ هیچ ئاگادارکردنەوەیەکی پێشوەختە سەرهەڵبدات. لەم ڕوانگەیەوە ڕەنگە کاریگەریی میکانیزمی دەستپێکەر لە ڕەهەندی ئابوری تێپەڕێت و ڕەهەندی سیاسی و ئەمنیی جددیتر وەربگرێت، چونکە ئەم پرۆسەیە هەستی گۆشەگیری و هەڕەشەی ئێران توندتر دەکات و نیگەرانییەکانی ئێران سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی ململانێ سەربازییەکان زیاتر دەکات و بەو پێیەی تاران لە ژێر گوشاری زیاتر بەرەو بژاردەی دانوستاندا پاڵدەنێت، لە کۆتاییدا دەتوانێت لە بەرژەوەندی ئەمریکادا کۆتایی پێبێت./.