بە پێی ڕاپۆرتی جام کوردی، پرسی ئامادەبوونی هاووڵاتیانی ئەفغانستان لە ئێران بۆتە یەکێک لە پرسە هەرە تەحەداییەکانی بازاڕی کار و ئابووریی ئەو وڵاتە بۆ ماوەی ساڵانێک. لەگەڵ سیاسەتەکانی ئەم دواییەی حکومەت سەبارەت بە گەڕانەوەی کۆچبەرانی نایاسایی، پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە ڕۆیشتنیان چ دەرئەنجامێکی دەبێت بۆ بازاڕی کار، خانووبەرە، خزمەتگوزارییە گشتیەکان و تەنانەت بابەتی ڕۆشنبیری و ئەمنی.
بازاڕی کار، دەرفەت یان هەڕەشە؟
بەشێکی زۆری هێزی کاری کۆچبەرانی ئەفغانستان لەو کارانەدا چڕبوونەتەوە کە لەلای ئێرانییەکان کەمتر حەزیان لێیە، لەوانە بیناسازی، شارەوانی، کارە خزمەتگوزارییەکان، کشتوکاڵ و ئاژەڵداری. هەرچەندە دوورخستنەوەی ئەو کرێکارانە ڕەنگە وەک بۆشایییەکی جددی دەرکەوێت، بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە پاشەکشەی کەرتی بیناسازی لە ماوەی ساڵ و نیوێکی ڕابردوودا پێویستی دەستبەجێی کرێکارانی کەمکردووەتەوە. زۆرێک لە شارەوانی و بەڵێندەران پلانیان هەیە بۆ دامەزراندنی کرێکاری ناوماڵ. کرێکارانی لێهاتووی ئێرانی (بە کارتی کارامەیی و بیمە) توانای جێگرەوەیان هەیە.
بەڵام هەرزان کاری بیانی هەمیشە بۆ هەندێک لە خاوەنکارەکان سوودێک بووە. ڕۆیشتنی ئەو کرێکارانە دەتوانێت تێچووی بەرهەمهێنان زیاد بکات، بەڵام لە بەرامبەردا دەبێتە هۆی زیادبوونی حەقدەست و باشتربوونی بارودۆخی دامەزراندن بۆ کرێکارانی ئێرانی.
خانووبەرە و بازاڕی کرێی خانوو
یەکێک لە دەرئەنجامە جددیەکانی بوونی بیانییەکان، زیادبوونی خواست لەسەر خانووبەرە لە پەراوێزی شارەکان بوو، کە بووە هۆی گەشەسەندنی هەڵاوسان و نرخەکان. کەمبوونەوەی بوونی کۆچبەرانی نایاسایی بەتایبەتی لە چەند مانگی ڕابردوودا بووەتە هۆی دابەزینی ڕێژەیی نرخ و کرێ لە شارە گەورەکاندا. ئەم ڕەوتە دوو کاریگەری گرنگی هەیە: کەمکردنەوەی فشار لەسەر ئەو ماڵە ئێرانیانەی کە بەکرێ دەگرن. کەمکردنەوەی قسە و باس لە بازاڕی خانووبەرە، چونکە بەشێک لە خواستی ساختە لەناو دەچێت.
هەروەها دەرئەنجامە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان بریتین لە گوشار لەسەر خزمەتگوزارییە پەروەردەیی و پزیشکییەکان لە ناوچە وەرگرەکانی کۆچبەران، دروستکردنی گەڕەکی پەراوێزی شار لە دەوروبەری ناوچە گەورەکان و زیادبوونی کێبڕکێ بۆ هەلی کارێکی سادە و کەم لێهاتوویی، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی پاڵنەری بەشێک لە گەنجانی ئێرانی.
حەمید حاج ئیسماعیلی، شارەزای بواری کار لە وتووێژێکدا سەبارەت بە ڕادەستکردنەوەی هاووڵاتیانی نایاسایی بە ئەفغانستان و کاریگەرییەکانی لەسەر بازاڕی کاری وڵات وتی: پرسی بوونی هاووڵاتیانی بیانی لە بازاڕی کاری ئێراندا ساڵانێکە وروژێنراوە و بە یەکێک لە پرسە گرنگەکانی بواری ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵات دادەنرێت. بە پشتبەستن بە ڕاپرسیەکان، زۆربەی ئەو هاووڵاتییانە لەو کەرتانەدا کاردەکەن کە زۆربەی هێزی کاری ئێرانی تێدایە کەمتر حەزیان لە، وەک کەرتی بیناسازی، شارەوانییەکان، بیناسازی، ئاسایش، پاککردنەوە، ئاژەڵداری و کشتوکاڵ بە تایبەتی، بوونی ئەوان بە شێوەیەکی سەرەکی لە کەرتەکانی بیناسازی و فەزای سەوزایی شارەوانییەکان دەبینرێت."
ناوبراو وتی: لەم نێوەندەدا نابێ ئەوە لەبیر بکرێت کە کرێکاری لێهاتووی ئێرانی لە کەرتی بیناسازیدا کەم نییە. زۆرێک لەو کرێکارانە کارتی کارامەیییان وەرگرتووە و بیمەی کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە. ئەمەش دەتوانێت پاڵنەرەکانیان بۆ چوونە ناو بازاڕی کار یان مانەوەیان زیاد بکات. هەروەها لە کەرتی شارەوانیدا هەلومەرج و قازانجی باشتر بۆ هێزی کاری ئێران دابین کراوە؛ لەوانەش ئاسایشی کار، مووچەی گونجاو، و بیمەی کۆمەڵایەتی، کە هەموو ئەمانە لە کۆتاییدا دەتوانن بەدیلێکی گونجاو بن بۆ کاری بیانی لەم کەرتانەدا.
ڕێکوپێکی گشتی و ئاسایشیش پرسێکی گرنگن. پرسی کۆچی نایاسایی تەنیا ئابووری نییە؛ هەروەها لایەنی ئەمنیشی هەیە. بوونی هاوڵاتیانی بێ ناسنامەیەکی ڕوون لە هەندێک حاڵەتدا بنەمای تاوانی بچووک، قاچاخچێتی، یان زیانگەیاندنی کۆمەڵایەتی دابینکردووە. گەڕانەوەی قۆناغ بە قۆناغی ئەم تاکانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە زیادکردنی نەزم و ئاسایشی کۆمەڵایەتی.
هەروەها کاریگەرییەکانی لەسەر ژینگە و سەرچاوە گشتیەکان گرنگن. گەشەی دانیشتووان کە لە ئەنجامی کۆچی کۆنترۆڵنەکراوەوە دروست دەبێت، فشارێکی زۆر دەخاتە سەر سەرچاوەکانی وەک ئاو، کارەبا، وزە، خۆراک و فەزای سەوزایی شارەکان. کەمکردنەوەی ئەم فشارە بە مانای کەمکردنەوەی خەرجییە گشتییەکانی وڵات و باشترکردنی بەردەوامیی ژینگەیی دێت.
بەگوێرەی ڕاپۆرتەکە، دەرچوونی کۆچبەرانی نایاسایی ناکرێت تەنیا بە سیاسەتێکی ئەمنی یان ئابووری هەژمار بکرێت، بەڵکو گۆڕانکارییەکی فرەلایەنە لە ئابووری و کۆمەڵگە و کولتووری وڵاتدا. ئه گه ڕ ئه م پڕۆسه یه به قۆناخ به قۆناخ به ڕێوه بچێت، به ڕێکخستنی بازاڕی کار و پاڵپشتیکردنی هێزی کاری ئێران، ده توانێت ببێته هۆی زیادبوونی ئاسایشی کار و که مبوونه وه ی گوشاره کان له سه ڕ خانوخانه و باشتربوونی بارودۆخی کۆمه ڵایه تی و که مبوونه وه ی خه ڕجییه گشتییه کان./.